Ogniem i mieczem

Powstanie Kozaków pod wodzą hetmana Bohdana Chmielnickiego było w naszej historii jedną z najbardziej krwawych wojen domowych. W połowie XVII wieku zrujnowało ono południowo-wschodnie tereny Rzeczpospolitej, niemal całkowicie pozbawiło kraj wyszkolonej armii, bezlitośnie odsłoniło jego słabości (co znacznie przyczyniło się do potopu szwedzkiego), a przede wszystkim ostatecznie pogrzebało nadzieje na stworzenie wielonarodowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej Trojga Narodów, nowoczesnego państwa, które dziś uznawane byłoby za pierwowzór zjednoczonej Europy.
Głównym powodem powstania było rozgoryczenie XVII-wiecznej ukraińskiej elity, która nie posiadała podobnych praw i przywilejów, jakie mieli szlacheccy obywatele Rzeczpospolitej. Kozacy bezskutecznie domagali się udziału swoich przedstawicieli w instytucjach demokracji szlacheckiej (w końcu jedynym przedstawicielem prawosławnej części mieszkańców Ukrainy na szczytach szlacheckiej władzy stał się powszechnie szanowany senator Adam Kisiel, od 1649 roku wojewoda bracławski). Duże znaczenie miał także fakt, że znaczna część mieszkańców Ukrainy traktowana była wyjątkowo brutalnie przez, głównie zresztą ruską, magnaterię.
W 1648 roku wybuchło kozackie powstanie, na czele którego stanął wybitny strateg, hetman Bohdan Chmielnicki, pochodzący ze średniej szlachty. 15-tysięczną polską armią, złożoną z wojsk kwarcianych, lojalnych Kozaków rejestrowych i prywatnych oddziałów magnackich, dowodził hetman wielki koronny Mikołaj Potocki oraz hetman polny koronny Marcin Kalinowski. Nie czekając na kilkutysięczne posiłki księcia Jeremiego Michała Wiśniowieckiego, właściciela ogromnych dóbr na Ukrainie, armia ruszyła przeciwko wojskom Chmielnickiego. Hetmani podzielili swe siły na trzy grupy. Jedna pod dowództwem syna Mikołaja Potockiego, Stefana, (ok. 3500 ludzi), zamknęła się w warownym obozie pod Żółtymi Wodami i przez 14 dni odpierała ataki kilkakrotnie silniejszych wojsk kozackich. Jednak po wyczerpaniu się zapasów wody Stefan Potocki zgodził się poddać artylerię w zamian za możliwość odwrotu. Umowa nie została jednak dotrzymana. Pozbawione dział, osłabione oddziały polskie zostały zaatakowane w czasie odwrotu przez Tatarów, którzy dokonali na nich rzezi.
Pozostałe wojska zatrzymały się w warownym obozie pod Korsuniem. Wydawało się, że wojnę szybko rozstrzygnie doskonała jazda polska, której, jak się wydawało, wojska wroga nie były w stanie stawić czoła. Konsekwentna taktyka Kozaków – walka zza umocnionego taboru i skuteczny fortel (wykopanie głębokiego rowu, w który wpadły rozpędzone wozy i artyleria) – doprowadziła jednak do całkowitej klęski wojsk Rzeczypospolitej. Do niewoli dostali się także obaj hetmani koronni.
W czasie bezkrólewia, jakie zapanowało po śmierci króla Władysława IV, Rzeczypospolita wystawiła jeszcze do walki 30 000 armię, ale po kilkudniowych starciach pod Piławcami została ona rozbita i rozproszona. W 1649 roku armia kozacko-tatarska obległa 9-tysięczne wojska koronne w twierdzy Zbaraż. Zdążająca im z odsieczą 15-tysięczna armia, dowodzona przez nowego króla Jana Kazimierza, sama została osaczona pod Zborowem. Król znalazł z tej sytuacji wyjście iście makiaweliczne – przekupił chana tatarskiego, który za dużą sumę pieniędzy opuścił swojego dotychczasowego sprzymierzeńca Chmielnickiego. Chanowi udało się także zmusić kozackiego wodza do zawarcia ugody z Polakami. Ugoda zborowska pozwoliła Rzeczpospolitej przygotować siły do nowej wojny.
W 1651 roku 30-tysięczna armia dowodzona przez króla Jana Kazimierza, któremu doradzali wybitni stratedzy gen. artylerii Zygmunt Przyjemski i gen. Krzysztof Houvaldt, wyruszyła na Ukrainę. Do walnej bitwy doszło pod Beresteczkiem. Jan Kazimierz nie posłuchał rad hetmanów, którzy po początkowych porażkach wojsk polskich skłaniali się do odwrotu. Jego stanowczość i upór sprawiły, że w kulminacyjnym momencie bitwy chan tatarski, przerażony wielkimi stratami, wycofał swoje oddziały, a opierającego się Chmielnickiego rozkazał wręcz siłą porwać z pola bitwy. Osłabienie państwa bratobójczą wojną nie pozwoliło jednak Polakom wykorzystać zwycięstwa w pełni.
W styczniu 1654 roku Chmielnicki, szukający politycznego wyjścia z impasu, doprowadził na radzie w Perejasławiu do uchwalenia przyłączenia Ukrainy do Rosji. Stało się to początkiem wieloletniej wojny Rzeczypospolitej z Rosją, którą przerwano jedynie w czasie potopu szwedzkiego. Zakończył ją pokój w Andruszowie w 1667 roku. Na mocy zawartej ugody Ukraina została podzielona: prawobrzeżna część pozostała pod władzą Rzeczypospolitej, lewobrzeżna została włączona do Rosji.

Powieść „Ogniem i mieczem”, chronologicznie pierwsza z trzech części „Trylogii” Henryka Sienkiewicza, „czekała” na swoją ekranizację najdłużej. Dla Jerzego Hoffmana, który najpierw przeniósł na ekran dwie późniejsze części „Trylogii” – „Pana Wołodyjowskiego” (1968) i „Potop” (1974) – stanowiła ona przez lata wielkie wyzwanie. Nie tylko pod względem realizacyjnym, ale przede wszystkim z uwagi na historyczną prawdę. Powieść Sienkiewicza mówi bowiem o burzliwych stosunkach między Polakami i Ukraińcami w XVII wieku. W czasach PRL-u ta tematyka była na tyle niewygodna dla władzy, że kolejni ministrowie kultury nie chcieli nawet słyszeć o ekranizacji „Ogniem i mieczem”. O sfilmowaniu książki zaczęło się mówić dopiero w 1980 roku, w czasach solidarnościowej odwilży. Stan wojenny i lata „socjalistycznej kontrrewolucji” także nie sprzyjały poruszaniu kontrowersyjnych tematów dotyczących politycznych dziejów Europy środkowo-wschodniej. Gdy w drugiej połowie lat 80. zaczęło się mówić o likwidacji tak zwanych „białych plam” w naszej historii, projekt ekranizacji „niewygodnej” książki znów stał się aktualny. W 1986 roku powstała pierwsza wersja scenariusza, której autorami byli Jerzy Hoffman i Jarosław Szymkiewicz. W 1987 roku minister kultury Aleksander Krawczuk przyznał Jerzemu Hoffmanowi dotację na realizację filmu. Powstało wówczas Studio Filmowe „Lauda”, wybrano plenery filmowe i zakupiono materiały na kostiumy. Projekt w końcu upadł, gdyż nowy minister w obawie, że film wywoła konflikt z Ukrainą, wycofał dotację.
W 1992 roku powstała firma Zodiak Jerzy Hoffman Film Production sp. z o. o., która rozpoczęła starania o pozyskanie sponsorów dla realizacji „Ogniem i mieczem”. W 1996 roku Kredyt Bank PBI S.A. przyznał – po raz pierwszy w historii polskiej kinematografii – kredyt inwestycyjny na sfinansowanie produkcji filmu. Po 11 latach energicznych zabiegów Jerzy Hoffman mógł w październiku 1997 roku przystąpić do realizacji „Ogniem i mieczem”. Spełniło się tym samym jego wielkie marzenie – doprowadził filmową adaptację „Trylogii” do końca.
„Ogniem i mieczem” jest pierwszą częścią „Trylogii” Henryka Sienkiewicza (1846-1916), najbardziej znanego cyklu powieści historycznych w polskiej literaturze. Powieść drukowana w odcinkach w 1883 roku na łamach warszawskiego dziennika „Słowo”, w wydaniu książkowym ukazała się rok później. Henryk Sienkiewicz napisał ją w czasach zaborów, na swoistego rodzaju zamówienie społeczne, i mimo że nieco ubarwił XVII-wieczną rzeczywistość, sugestywnie przybliżył czytelnikowi burzliwe dzieje wojen kozackich. Powieść „krzepiła serca”, głosząc chwałę polskiego oręża i nieco romantyczny etos polskiego rycerza. Dzięki barwnym, mistrzowskim opisom zarówno batalistyki, jak i obyczajowości, szerokiemu obrazowi wydarzeń historycznych, kolejne pokolenia Polaków mogą wciąż poznawać XVII-wieczny świat butnych „królewiąt”, okrutnych barbarzyńców, odważnych rycerzy i ich nieco idealistycznych uniesień miłosnych.
W filmowej adaptacji utworu akcja rozpoczyna się w 1647 roku w chwili, gdy na Ukrainie trwają przygotowania do powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, kończy ją zaś ugoda zborowska w 1649 roku. Fabuła filmu nie obejmuje więc znanego z książki finału tego etapu wojny – zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Beresteczkiem (1651). O dalszych losach Rzeczypospolitej informuje natomiast plansza końcowa – faktycznym zwycięzcą wojny na Ukrainie okazała się wkrótce Rosja, która nie tylko podporządkowała sobie Kozaków, ale i w dużym stopniu przyczyniła się do rozbioru Rzeczpospolitej. „Polityczna poprawność”, jaką kierował się podczas realizacji Jerzy Hoffman, wpłynęła również na inne niż w powieści przedstawienie wielu bohaterów. Bohdan Chmielnicki opisany przez Sienkiewicza jako pijak i okrutnik jest w filmie człowiekiem skrzywdzonym, rozważnym mężem stanu i wybitnym strategiem. Książę Jeremi Wiśniowiecki, wojenny bohater „Trylogii”, zmienił się natomiast w butnego, nie znającego miłosierdzia przywódcę kresowych „królewiąt”. Podobne „zabiegi” dotyczą też innych ważnych postaci. Twórcy dołożyli wielu starań, by powstał film, który bardziej będzie łączyć niż dzielić Polaków i Ukraińców.
Ponadto należy podkreślić, że film Jerzego Hoffmana wyraźnie skupia się na melodramatycznym wątku powieści Sienkiewicza (miłość Jana Skrzetuskiego i Heleny, rywalizacja o kobietę z Bohunem itp.). XVII-wieczna historia wojen kozackich zdaje się być jedynie pretekstem do ukazania efektownej batalistyki (sceny bitewne, rekonstrukcja Zbaraża itp.) oraz nieco sentymentalnego obrazu barwnej kresowej obyczajowości (ludowe wesele ukraińskie, sceny biesiadne itd.).

„Ogniem i mieczem” Jerzego Hoffmana to jedna z największych i najkosztowniejszych produkcji w dziejach polskiej kinematografii. Dzięki imponującej pracy kilkusetosobowej ekipy realizatorów, zwłaszcza scenografów, dekoratorów, kostiumologów, specjalistów od batalistyki i efektów specjalnych oraz kaskaderów, ten epicki fresk historyczny przywołuje sentymentalny obraz wielonarodowego i wielokulturowego państwa – Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Jak zauważyli niektórzy recenzenci, zrealizowane w czasach PRL-u ekranizacje „Pana Wołodyjowskiego” i „Potopu” służyć miały temu samemu celowi, jaki przyświecał piszącemu w czasie narodowej niewoli Henrykowi Sienkiewiczowi – „pokrzepieniu serc”. Od wyprodukowanego w III Rzeczypospolitej „Ogniem i mieczem” można było oczekiwać wartości na miarę Polski niepodległej.
Tymczasem szybkie tempo i montaż przypominający reklamę bądź teledysk świadczą, że film jest adresowany przede wszystkim do młodzieży i to niezbyt wymagającej. Pod tym względem „Ogniem i mieczem” bardzo różni się od ekranizacji innych części „Trylogii”. Mimo że realizatorzy byli wyraźnie dumni z tej nowej „jakości”, ani tempo, ani montaż filmu nie budują jego dramaturgii. Być może twórcom zależało właśnie na atrakcyjnej formie, by w ten sposób zadowolić gusta i skupić uwagę młodych widzów wychowanych na MTV. Od ekranizacji jednej z najpoczytniejszych polskich powieści można było jednak oczekiwać większej odporności na współczesną modę.
Duże wrażenie robi natomiast wizualne bogactwo „Ogniem i mieczem”: pieczołowitość w odtwarzaniu obrazu XVII-wiecznej Rzeczpospolitej, dbałość o wnętrza, rekwizyty, kostiumy. Choć i tu zdarzają się zabawne niedociągnięcia. Klasztor w Tyńcu pod Krakowem, w którym zrealizowano sceny w Barze, mimo dorobionych komputerowo (zresztą dość niechlujnie) płomieni, lśni z daleka nową, czerwoną dachówką (niedawno właśnie ukończono odbudowę skrzydeł klasztoru, zrujnowanych w czasie konfederacji barskiej i późniejszych XIX-wiecznych pożarów).
Dużym atutem filmu jest gwiazdorska obsada. Jak zauważyła część krytyków, reżyser pozwolił aktorom na zbyt dużą swobodę twórczą. W efekcie grają oni niejako ponad głowami partnerów, wprost do publiczności, by za wszelką cenę ją rozbawić albo wzruszyć.
Przekonująco wypadł Aleksander Domogarow. Jego Bohun to przystojny, ognisty Kozak o skomplikowanym charakterze, okrutnik, którego stać na wielkoduszność, niewolnik własnych uczuć, nad którymi nie panuje. Gra i aparycja aktora sprawiła, co odnotowało wielu recenzentów, że widzowie, szczególnie płci pięknej, nie rozumieli powodów, dla których Helena odtrąciła tego mężczyznę (tym bardziej, że Bohun chciał ożenić się z nią nawet bez posagu, który mieli zagarnąć pazerni Kurcewicze). Role politycznych i wojskowych oponentów wspaniale zagrali Bohdan Stupka (Bohdan Chmielnicki), wybitny ukraiński aktor (a także polityk – był ministrem kultury Ukrainy za rządów Wiktora Juszczenki) oraz Andrzej Seweryn (książę Jeremi Wiśniowiecki). Hetman Chmielnicki w interpretacji ukraińskiego aktora to wybitny, rozważny strateg i polityk, człowiek, którego zraniona duma i poczucie krzywdy (śmierć syna z rąk polskiego szlachcica-pieniacza) prowadzą do okrutnego odwetu. Andrzej Seweryn ukazał natomiast księcia Wiśniowieckiego jako człowieka o bardzo silnym poczuciu własnej godności, gwałtownego, okrutnego i ambitnego, ale także wybitnego wodza.
W roli pięknej Heleny wystąpiła Izabella Scorupco, aktorka polskiego pochodzenia, mieszkająca na stałe w Szwecji, znana m.in. z filmu o Jamesie Bondzie „GoldenEye” (reż. Martin Campbell, USA, 1995). W „Ogniem i mieczem” wystąpiło też wielu innych znakomitych i popularnych aktorów: m.in. Michał Żebrowski (Jan Skrzetuski), Krzysztof Kowalewski (Jan Onufry Zagłoba), Wiktor Zborowski (Podbipięta), Zbigniew Zamachowski (Michał Wołodyjowski), Wojciech Malajkat (Rzędzian). Ewa Wiśniewska (Kurcewiczowa). W rolach drugoplanowych warto wyróżnić ukraińską aktorkę Rusłanę Pysankę (sugestywna Horpyna) i Gustawa Holoubka jako senatora Kisiela.