Rękopis znaleziony w Saragossie

„Powaga i śmieszność chadzają tu zawsze razem, uczony wywód ujęty zostaje w cudzysłów przez komiczną sytuację, fantastyczna konwencja pozwala śledzić niefrasobliwie najbardziej nawet dramatyczne zdarzenia. […] Wszystkich mroków »Rękopisu znalezionego w Saragossie« dobrze świadom był Wojciech Has, decydując się na ekranizację opowieści posiadającej tysiąc wątków i tysiąc problemów. Z tej mnogości wybrał kilkanaście najbardziej atrakcyjnych historii i przemyśleń żywotnych dla dzisiejszego widza. Odtwórcami tych historii są najlepsi polscy aktorzy, muzykę skomponował Penderecki, scenografię i kostiumy zaprojektowali Skarżyńscy. Na przestrzeni ostatnich lat nie było filmu, którego czołówka zawierałaby tyle świetnych nazwisk – z nazwiskiem reżysera na czele. […] A jednak – rzecz szczególna – nie wzbudza ma widowni żywszych uczuć, nie angażuje zbytnio obserwatora w pasjonujący i barwny zdawałoby się świat filmowej przygody. […] Jeszcze w początkach realizacji filmu Has wyznał, że według niego przygodowa warstwa »Rękopisu« jest maską, pod którą kryje się najcenniejsza w książce sfera filozoficznej refleksji. Wrażenie, jakie na reżyserze sprawił »piękny, laicki manifest ducha wyzwolonego z więzów dogmatu«, było tak silne, że punktem centralnym filmu uczyniono światopoglądowe deklaracje. […] Jest to koncepcja najzupełniej uprawniona i przystająca do dzisiejszych doświadczeń – sęk tylko w tym, że nienadzwyczajnie sprawdzająca się w filmie. Po pierwsze dlatego, że mimo woli gubi ona całą zdarzeniową bujność powieściowego oryginału, uznając, że poszczególne opowieści mają być tylko tłem dla »refleksyjnej« problematyki. Po drugie zaś zakłada absolutną powagę i wiarygodność prawd głoszonych w dyskusji i siłą rzeczy równie serio traktuje jej uczestników. […] Pieczołowicie rekonstruując powieściowe wydarzenia, Has nie fascynuje się zbytnio ich niezwykłym kolorytem. Stąd nawiedza nas wrażenie, że reżyser wkracza w świat bajkowy z pewnymi oporami, tak jakby przygoda była dla niego czymś wstydliwym. […] My jednak ciągle z fałszywego wstydu? wyrachowania? konieczności? – podciągamy filmy rozrywkowe do rangi problemowych. Has nie zdołał się uwolnić od tej presji i mimo całej dobrej woli nie odkrył uroków zapomnianej sztuki zabawy”.

Rafał Marszałek, „Sztuka zabawy”, „Współczesność”, 1965, nr 4.

„Twórcy filmu »Rękopis znaleziony w Saragossie« zafascynowali się tą barokową urodą i bogactwem książki. Nie znaczy to, że elementy Oświecenia zostały tu pominięte. Barokowy w tym filmie jest zewnętrzny obraz świata; pełen niezwykłości, barwności a nawet naturalistycznych elementów budzących dreszcz zgrozy (oko Paszeki, rozkładające się trupy, tortury pod wezwaniem Inkwizycji); racjonalistyczna jest postawa, zarówno bohaterów opowieści, jak i twórców, którzy historie te traktują z przymrużeniem oka. Nigdy też nie tracimy poczucia, że wszystko to, co rozgrywa się na ekranie, jest wymyśloną opowieścią: nie identyfikujemy się ani z bohaterami, ani z sytuacją. Także bohaterowie przedstawianego świata mają jak gdyby swoistą »literacką« świadomość: straszą się wzajemnie, wyczekują efektów stworzonych przez siebie historii, traktując je jako żart albo anegdotę. […] Sprawą od dawna dyskusyjną była obsada van Wordena przez Zbigniewa Cybulskiego. Po cichu mówiło się, że rolę tę powinien grać aktor typu Gérarda Philipe’a, który by naturalnym wdziękiem i lekkością uprawdopodobnił kolejne sytuacje. Wydaje się to fałszywym rozumowaniem. Intencją Hasa było tu stworzenie postaci, która byłaby kontrastem do stereotypowych wyobrażeń widzów o takich niespokojnych, szukających przygód bohaterach, uświęconych tradycją literacką. Van Worden Cybulskiego nie jest bohaterem »płaszcza i szpady« – i to dobrze. […] Dlaczego więc Cybulski nie odniósł tu pełnego sukcesu? Wydaje się, że przyczyna tkwi nie w typie aktorstwa, a w dramaturgii. To samo zresztą nieporozumienie leży u postaw dyskusji, czy film powinien być kolorowy; bo temat, kostium, historia. Należy się również zgodzić tu z Hasem, że barwa zgubiłaby ten film, tworząc z niego dosłowną i pospolitą opowieść kostiumową. W formie czarno-białej film jest plastycznie i kompozycyjnie wysmakowany, barwny przez rozmaitość, kształtów, ornamentyki, krajobrazu, kostiumu, zróżnicowany przez rozłożenie walorów światłocieniowych. […] Z tym wszystkim, mimo swoich piękności, bogactwa i efektowności, znakomitych aktorów, zachwycającej scenografii i wielu niezwykłych sytuacji film Hasa nie w pełni zadowala. Widzę tego dwie przyczyny. Jedna to nie dość wyważona dramaturgia. Druga wiąże się z brakiem zdecydowania na jeden styl, co sprawia, że dwie części filmu pod względem rodzaju opowieści różnią się między sobą dość zasadniczo. […] Może gdyby, nawet wbrew książce, sytuacje zostały ułożone w odwrotnej kolejności, uzyskałoby się przez to typ dramaturgii filmowej, a nie literackiej. Może gdyby zacząć od opowiadań obyczajowych i iść w kierunku potęgującego się romansu grozy uzyskałoby się jednolitość dramaturgiczną i stylistyczną wspólną dla całego filmu? Może van Worden stałby się wówczas pełnym bohaterem, a dyskurs filozoficzny podjęty na początku filmu uzyskałby w trakcie kolejnych awantur kolejne argumenty? A cały film miałby szanse stać się komediową rozprawą światopoglądową”.

Barbara Mruklik, „Polski barok Wojciecha Hasa”, „Ekran”, 1965, nr 7.

„»Rękopis« miał w ciągu wieku swoich przysięgłych adoratorów, krążył pośród elity intelektualnej nie tylko Polski, ale Europy. Bo jest to książka dla czytelnika wytrawnego, z kulturą, doceniającego uroki zabawy, jaką daje spekulacja myślowa, analiza sensu anegdot przygodowych podawanych z dozą przewrotności. Dlatego z szacunkiem odnoszę się do śmiałej próby reżysera Wojciecha Hasa, który postanowił z książki elitarnej, mądrej, trudnej, zrobić film dla odbiorcy masowego, w dużej mierze nieprzygotowanego na ten rodzaj rozrywki. Bardzo cenię trud scenarzysty Tadeusza Kwiatkowskiego, miał on piekielne zadanie odrzucać, wybierać z tysiąca możliwości, z setek podsuwanych epizodów barwnych, dowcipnych, grawitujących między grozą a grubym śmiechem, by wreszcie doprowadzić do kilku dość trafnie splatających się nowel połączonych losami tych samych bohaterów. […] Porwał się na rzecz wielką, film dwuseryjny, kostiumowy, filozoficzny, z mnóstwem anachronizmów, bo niestety widz przeciętny, a z takimi »Rękopis« po raz drugi smakowałem, rozpaczliwie próbuje się doszukać tego, co dawniej nazywano – obrokiem duchowym, natychmiastowego odniesienia do sytuacji współczesnej, do obyczaju i praktyk społecznych anno 65. I gubi się, miota, pokrzykuje triumfalnie – już wiem, o co im chodzi – i po chwili spostrzega, że jego diagnozy nie są trafne, czuje się upokorzony, wydrwiony, wręcz oszukany. […] Uważam, że tu ogromną rolę może mieć prasa, wyjaśniając konwencję artystyczną tego dziwnego filmu, pisząc o losach autora powieści, tłumacząc epokę i starcia społeczne, w której dzieło powstało. […] Widz kojarzy sobie bardzo powierzchowne podobieństwa, epokę, kostium, gest patetyczny i dziwi się, że nie jest to ani film z wielokrotnie powielanych opowieści o miłości i szpadzie, ani to nie jest komedia, ani koturnowy dramat historyczny. […] Trzeba więc widzowi wręcz, z całą otwartością powiedzieć: nie pchaj się na ten film, bo to nie dla ciebie, tylko dla ludzi wytrawnych, z wyrobionym smakiem, którzy znają i książki z owego okresu i galerie obrazów, to jest film dla elity… I ja wam gwarantuję za skutek, bo każdy chce być kulturalny, mądry, dojrzały, wliczony w ową elitę. Tłumy będą walić. […] Jeszcze jedno, wyświetlać bez przerwy, bo rozbijacie tok narracji, psujecie nastrój, światło przeszkadza. Skoro już się wodzi widza za nos, nie wolno tego nosa z garści wypuszczać, bo już drugi raz nie da się złapać. […] Mówię szczerze, nie mieliśmy takiego filmu. Wojciech Has rozrzutnie korzysta z udostępnionych mu środków, tworząc dzieło noszące niezaprzeczone piętno jego upodobań i pasji. Nie wolno go winić, że film jest za bogaty, przeładowany, za długi – zrobił w sposób najkonsekwentniejszy to, co scenariusz, oddał klimat mądrej, pełnej ironii i fantazji księgi Potockiego. A jeżeli film do was nie przemawia, jeśli nie możecie się rozsmakować w jego urokach, szukajcie winy przede wszystkim w sobie, uderzcie się we własną pierś”.

Wojciech Żukrowski, „Zabawa dla mądrych”, „Kultura”, 1965, nr 8.

„»Rękopis« Hasa jest pierwszym – po zapierającym dech w piersiach sukcesie »Krzyżaków« – filmem z cyklu wielkich, widowiskowych obrazów, wysnutych z naszej literatury historycznej (bo nie liczę młodzieżowej »Panienki z okienka«), pierwszym z serii, do której tak ogromną wagę przywiązujemy wszyscy, od recenzentów »ekspresowych« do resortowego ministra. I pierwszym, który nie zawiódł, spełnił wygórowane, wypiętrzone nadzieje? […] Zamierzony na krzyżacką skalę, dwie serie, parada gwiazd, sprawność i zalotność kamery – przy tym żaden big show, pokupna papka dla maluczkich – miał »Rękopis« poprzez maskaradę historyczną mówić do współczesnych i o współczesnych sprawach, być dziełem sztuki wyrafinowanej i wielowarstwowej. Połączenie widowiska popularnego – więc jednak – z elitarnym. Dla każdego coś miłego (mówię bez zgryźliwości). Jaki wynik? Film powinien się spodobać: wielbicielom filmu przygodowego; filmu-dreszczowca; filmu kostiumowego; filmu komediowego; filmu aktorskiego; a także tropicielom filmu światopoglądowego i intelektualnego, filmu nieco przewrotnej i perfidnej zabawy oraz filmu ze smaczkami. Słowem Sienkiewiczowski ideał […]? Tak dobrze nie ma. […] »Rękopis« zachorował na nadmiar, który świetnie rozpoczęte widowisko jął sprowadzać, i w poważnym stopniu sprowadził na złe drogi, obstawione nie przez duchy, widma, kabalistów i kawalarzy, lecz przez historie banalne, opowiadane z coraz mniejszym polotem. […] Tadeusz Kwiatkowski, mój stary kumpel, jest człowiekiem sceptycznym, ale autorytety szanuje. Więc uszanował olbrzymi materiał, zawarty w powieści Potockiego, do przesady uszanował. Zrobił w swoim rodzaju znakomity wyciąg, 800 stron »Rękopisu« sprowadził do 200 stron maszynopisu, żadnego ważnego wątku nie pominął (z wyjątkiem historii Żyda, Wiecznego Tułacza). W swoim rodzaju – majstersztyk. Rzecz w tym, że właśnie ta majsterska robota zawiniła. Bo Has również szanował i nie poddał scenariusza dalszym skrótom. A należało. I to wydatnym. […] Po wybornych pierwszych sekwencjach, które od razu wprowadziły w nastrój i atmosferę filmu, po wytrzymaniu – mniej więcej do połowy projekcji – klimatu racjonalistycznej ironii i całkiem nowoczesnego pastiszu filmów płaszcza i szpady, i filmów-dreszczowców – rzecz zaczyna się pruć i rozłazić. […] Rozumiem pietyzm scenarzysty, przywiązanie reżysera do sfilmowanych obrazów, usprawiedliwiam ustępliwość zespołu. Ale w interesie wyższym nad osobiste uczucie doradzam dokonanie radykalnych cięć i zmontowanie drugiej wersji filmu, wolnej od dłużyzn, naleciałości banału i mitrężenia na manowcach nowelek à la Boccaccio. Wtedy zalety filmu zalśnią bez obciążeń i nie zbledną od zarzutów. I taką wersję – zamkniętą w normalnej długości półtora-dwugodzinnego seansu – skierujcie z ufnością w świat, zaprezentujcie na jakimś festiwalu, porównajcie z innymi intelektualnymi żartami. Sądzę, że się nie zawiedziecie. »Dixi et animam meam salvavi«.”

Jan Alfred Szczepański, „Mniej bywa czasem więcej”, „Film”, 1965, nr 8.

„Swoisty barok »Saragossy« prowokuje widać recenzentów do wyszukanej ornamentacji stylistycznej. Kałużyńskiemu trudno zdecydować się, czy radzi wąchać proletariuszowi »urzekający kielich bezużytecznego kwiatu«, czy też każe mu macać »osobliwy nowotwór, raka filmowego, który wyrósł z tkanki powieści Potockiego, lecz na zasadzie jej wynaturzenia«. Oba ekwiwalenty obrazowe nie są zbyt pochlebne. Tym bardziej, że już samą książkę Potockiego Kałużyński uważa za ledwie ciekawostkę, dzieło nie pierwszej linii w kulturze humanistycznej. […] Has, dzięki śmiałemu sięgnięciu do utworu Potockiego, stworzył nowy gatunek filmowy: film literacki, który jest jednocześnie filmem masowym. Śmiem twierdzić, że nie było podobnego nigdzie na świecie. […] Has jest imponująco oryginalny, nie naśladuje nikogo i niczego: ani »Niebezpiecznych związków«, ani »Piękności nocy«, ani Antonioniego, ani »Matki Joanny od Aniołów«, ani nawet polskiej szkoły filmowej – czyli samego Hasa. Także scenarzyście, Tadeuszowi Kwiatkowskiemu, należą się duże brawa. Redukcje wątków powieści nie zmieniają jej sensu filozoficzno-społecznego, nie zubożają realistycznych walorów »przekroju przez« jak najbardziej realny historyczny świat kupców, szlachciców, łotrzyków i magów. […] Zbigniew Cybulski – rokokowo frywolny w guście kawalera de Faublas, zabłąkany wśród zmysłowych pokus, pełen prymitywnej, biologicznej radości życia, ale i romantycznych już lęków wobec jego grozy. A propos grozy. Znakomite są w »Saragossie« widma, upiory i szkielety, nareszcie nie szmirowate, nareszcie nie naturalistyczne. Jak z baśni albo ze starej ryciny. Umowne, traktowane w cudzysłowie, z ironicznym przymrużeniem oka. […] Kto w »Rękopisie znalezionym w Saragossie« nie dokopał się sensu, a zagubiony wśród finezyjnych smaczków i cyzelowanych szczegółów, wśród stylizacji i bawidełek – odnalazł w środku jedynie pięknie noszone biusty pań – ten zamiast kamienia filozoficznego trzyma rzeczywiście w palcach mdły, grubo opakowany karmelek. Ssanie karmelków jest niewątpliwie przyjemnością. Ale nie udawajmy, że w »Saragossie« o to tylko chodzi”.

Alicja Lisiecka, „Obrona Saragossy”, „Polityka, 1965, nr 10.